Wystawy stałe

Wróć do listy

Stanisław Staszic i Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie

Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie zostało utworzone w 1816 r. przez Stanisława Staszica. Powstało na terenie dóbr hrubieszowskich zakupionych w 1800 r. przez księżnę Annę Sapiehę z Zamoyskich w imieniu Stanisława Staszica, który stał się ich prawowitym właścicielem w 1811 r. Utworzone Towarzystwo było urzeczywistnieniem koncepcji Staszica na temat tworzenia stowarzyszeń opartych na społecznej równości, zabezpieczając tym samym spokój i prawo własności, a także zapewniając wolność. Forma organizacyjna fundacji zrodziła się w trakcie prac Staszica nad poematem filozoficznym Ród ludzki.

Akt powstania Towarzystwa i kontrakt zostały zatwierdzone w 1822 r. przez cara Aleksandra I. Fundacja od samego początku miała charakter spółdzielczy i obejmowała swym zasięgiem wsie: Białoskóry, Bohorodyca, Busieniec, Czerniczyn, Dziekanów, Jarosławiec, Poberażany, Putnowice i część Szpikołos, a także osadę Podzamcze i wójtostwo hrubieszowskie. Kontrakt podpisało 329 gospodarzy z terenów, które weszły w skład Towarzystwa. Na czele Towarzystwa stał prezes, który jednocześnie pełnił funkcję wójta. Ustawa wprowadzała dziedziczność urzędu prezesa przez Józefa Grotthusa i jego potomków według zasady pierworództwa. Zmiana nastąpiła w 1885 r., kiedy to na czele Towarzystwa ówczesne władze rosyjskie postawiły Komisarza Rządowego, ograniczając tym samym działalność fundacji.

Prezes od samego początku miał do pomocy sześcioosobową Radę Gospodarczą. Początkowo siedziba władz znajdowała się w Dziekanowie.

Zgodnie z ustawą Towarzystwa chłopi zostali zwolnieni z pańszczyzny i otrzymali prawo dziedzicznej własności ziemi.

Towarzystwo posiadało również dobra stanowiące tzw. „własność wspólną” : młyny, stawy, tartaki, cegielnie, kuźnie, folusze, browary, wytwórnię wódek i innych trunków w Hrubieszowie oraz karczmy i lasy, z których dochód przeznaczało na prowadzenie szkół, kształcenie zdolniejszej młodzieży na poziomie wyższym niż podstawowy, a także na zatrudnienie lekarza oraz opiekę nad sierotami i starcami, pomoc ogniową oraz ubezpieczenie. Towarzystwo otworzyło również bank pożyczkowy w Hrubieszowie, który udzielał pożyczek „na doskonalenie rolnictwa, na zakładanie fabryk, na prowadzenie kupiectwa i na murowanie domów”, były to głównie cele inwestycyjne.

Staszic tworząc Towarzystwo kierował się szczytnym celem, który niestety w zetknięciu ze zmieniającą się sytuacją gospodarczą, społeczną i polityczną nie miał szans na dłuższe trwanie. Pierwszym znaczącym krokiem ograniczającym działalność Towarzystwa było ustanowienie Komisarza Rządowego przez władze rosyjskie. W okresie I wojny światowej tereny Towarzystwa znacznie ucierpiały na skutek działań wojennych, a wyznaczone przez okupanta austriackiego nowe władze fundacji nie zabezpieczyły w pełni ocalałego majątku. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. Towarzystwo przeszło pod zarząd państwa, a udzielone kredyty państwowe umożliwiły zabezpieczenie części majątku i odbudowanie zniszczonych gospodarstw, a także częściowe ich uprzemysłowienie. Niestety w okresie międzywojennym nie udało się uregulować prawnej formy Towarzystwa, a powrót do ustawy staszicowskiej był niemożliwy. Powołano Radę Gospodarczą pod przewodnictwem prezesa mianowanego z nominacji ministra rolnictwa. W okresie II wojny światowej działalność Towarzystwa została zawieszona, a po odzyskaniu niepodległości ówczesne władze komunistyczne przejęły na rzecz państwa zachowany majątek i na mocy dekretu Bolesława Bieruta w 1951 r. rozwiązały Towarzystwo.

Jednym z elementów stałej ekspozycji w muzeum jest wystawa „Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie – dziełko ks. Stanisława Staszica”, na której prezentowane są muzealia związane z Towarzystwem, znajdujące się w większości w zbiorach muzeum, w dziale historii z numizmatyką i dziale sztuki. Jest to wyselekcjonowany zespół w skład którego wchodzą dzieła sztuki, medale, dokumenty i fotografie. Na szczególną uwagę zasługują również czapka gajowego z nadleśnictwa w Jarosławcu i plakieta z wizerunkiem Stanisława Staszica, na odwrocie której znajduje się dedykacja dla jednego z członków Rady Gospodarczej TRH. Eksponatom towarzyszą plansze przybliżające historie powstania i działalność Fundacji, a także upamiętniające jej założyciela, ks. Stanisława Staszica.